Kopenhagen Universitetinin nevrologiya üzrə professor və baş məsləhətçisi, Beynəlxalq Baş ağrıları Cəmiyyətinin rəhbəri və İnsan Miqreni Araşdırma Birliyinin direktoru, “YAŞAT” Fondunun Himayəçilər Şurasının üzvü Məsud Aşina ilə müsahibə.
– Professor, böyük müharibəni geridə qoyduq. Hərçənd bilmirəm, geridə qoyduq demək olarmı?! Prezident İlham Əliyev, əslində başqa varianta imkan tanımır, bu səhifəni çevirmişik, məsələ bitib, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi artıq tarixdir deyir. Hətta Putin də onunla razılaşır. Biz də belə düşünməli, yəni nikbin olmalıyıq?
– Hərbi əməliyyatlar başlayandan bitənə qədərki müddəti izləsək, aydın şəkildə görərik ki, prezident uzun illər boyu göstərdiyi ardıcıl mövqeyini “sementləmiş” oldu. O, bütün bu vaxt ərzində beynəlxalq jurnalistlərə verdiyi müsahibələrdə, etdiyi bütün çıxışlarda bu ardıcıllığı qorudu. Prezident münaqişənin sonlandığını deyəndə konkret bir məsələni – “beş rayon+iki rayon” variantını nəzərdə tuturdu. O, həqiqətən, status-kvonu dəyişdi, üstəgəl Şuşa ilə Hadrutu da işğaldan azad etdi. Artıq Dağlıq Qarabağla bağlı danışıqların, ümumiyyətlə, istənilən danışıqların çıxış nöqtəsi – hətta ermənilərə hansısa mədəni hüquqların verilməsi də – yeni situasiyaya uyğun olacaq. Mən şübhə etmirəm ki, bu siyasət bundan sonra da ardıcıl olaraq davam edəcək.
Həmçinin prezident bütün çıxışlarında, xüsusən, Zəngilan və Qubadlıya səfəri zamanı açıq şəkildə dedi ki, biz yatmayacağıq, qəfil həmlələrə hazır olacağıq, artıq hərbi büdcəmiz də artırılıb və 2021-ci ildə müdafiəyə daha çox vəsait xərclənəcək. Çünki qarşı tərəfdən heç bir zəmanət yoxdur. Əlbəttə, hamı son nöqtəni qoymaq, “hər şey bitdi, biz artıq ermənilərlə tam dostluq, sülh şəraitində yaşayırıq” demək istəyir. Ancaq problem bu qədər sadə deyil! Aydındır ki, problemlər hələ tam bitməyib. Bitən konkret bir məsələdir – yeddi rayon, Şuşa və Hadrut. Heç kimin şübhəsi olmasın ki, qalan bütün məsələlər də həllini tapacaq.
– Rus sülhməramlılarının Dağlıq Qarabağda olması bir çox vətəndaşlarımızı məyus etdi. Siz rus sülhməramlıları haqqında nə düşünürsünüz?
– Real siyasət deyilən bir anlayış var. Rusiya bizim qonşumuzdur, həm də çox ciddi qonşudur. Onun öz strateji maraqları, öz prioritetləri var və onları görməzdən gələ bilmərik. Hətta uzaq böyük dövlətlər də Rusiyanın maraqlarını nəzərə alırlar. Hesab edirəm ki, hazırkı prezidentin hakimiyyətdə olduğu bütün müddətdə Rusiyaya münasibətdə bu xətt ardıcıl olaraq izlənilib və bu praqmatik xəttdir. Bütün müqayisələr qüsurludur, amma məsələn Türkiyə öz ərazisindəki ABŞ-ın İncirlik hərbi bazasına görə suverenliyini itirmədi. Eyni şəkildə Qarabağda rus sülhməramlılarının müvəqqəti mövcudluğu da bizim müstəqilliyimizə təhlükə yaratmır.
İkincisi isə, qanlı müharibədən sonra emosiyaların çox gərgin olduğu, ermənilərlə kompakt yaşamaq məsələsinin aktuallaşdığı zamanda bölgənin geri inteqrasiyası üçün – çünki biz açıq demişik ki, onlar bizim vətəndaşlarımızdır və bütün hüquqlarla təmin olunacaqlar – güvən hissi yaratmaqdan ötrü zaman lazımdır. Bunu bir gündə etmək mümkün deyil. “Niyə biz axıra qədər getmədik?” fikri absurddur. Bu, siyasətdən başı çıxmayan adamların fikridir. Biz etnik təmizlik apara bilmərik. Bunu heç vaxt etməmişik, bundan sonra da etməyəcəyik. Biz sivil dünyaya aidik. Üstəlik, sülhməramlıların gəlməsi variantı ilə razılaşmaqla biz minlərlə əsgərimizin həyatını xilas etdik. Bunu nəzərə almamaq, “axıra qədər getmək” vətənşüvənliyi də real siyasət deyil.
Bunu deyənlər özlərini mütəxəssis hesab etsələr də, əslində nə politologiyadan, nə beynəlxalq hüquqdan xəbərləri yoxdur. “Biz demokratik dövlət olsaydıq və Avropa bizə kömək eləsəydi..” kimi arqumentlər də gülüncdür. Real siyasət tamamilə fərqlidir. Biz real siyasət aparmışıq və hazırda rusların orada olmağı müvəqqəti haldır. Bölgədə türk sülhməramlılarının mövcudluğu, Türkiyə ilə sıx münasibətlərimizin olması bunu balanslaşdırır. Rusiya ilə münasibətlərimiz çox yaxşı, balanslaşdırılmış olmalıdır. Türkiyə də öz yerində, o, bizə qardaş ölkədir. Hətta İranla da münasibətlərimiz çox yaxşı olmalıdır. İran da bizim qonşumuzdur, orada həmvətənlərimiz yaşayır. Son illər dövlətimiz İranla bağlı da son dərəcə ardıcıl siyasət yürüdüb, həmişə əməkdaşlıq etmişik və bu münasibət qorunacaq.
Odur ki, fikrimcə, sülhməramlı məsələsi heç kimi qorxutmamalıdır, emosiyaların gərgin olduğu zamanda onlar bizə lazımdır. Xüsusən də, məcburi köçkünlərimiz evlərinə qayıdanda orada neytral bir tərəfin olması vacibdir. Orada hansısa başqa kontingentlərin ola biləcəyi barədə söhbətlər isə… Biz o kontingenti və bunun nəticəsini Bosniyada görmüşük.
– Prezident şəhid ailələrinə, yaralılara və qazilərə yardım üçün “Yaşat” fondunu təsis edib və siz də fondun Himayəçilər Şurasına üzv təyin olunmusunuz. Fond, cəmi bir aydır yaradılsa da, artıq müəyyən işlər görülüb. Bu barədə ətraflı danışa bilərsinizmi? Hansı işlər görülüb, kimlərə yardım edilib, nə qədər vəsait toplanıb, bundan sonrası üçün siz hansı təkliflər irəli sürəcəksiniz?
– “YAŞAT”- bir növ milli fonddur, hamımızın ortaq kassamızdır. Müharibə zamanı cəbhəyə göndərmək, müharibədə zərər görənlərə yardım etməkdən ötrü çox adam fərdi qaydada pul yığırdı. Yəni hamı özünü bir iş görməyə, nəsə etməyə borclu hiss edirdi, bir həmrəylik atmosferi vardı. Bütün bunları görəndə istər-istəməz düşünürsən ki, niyə bu işlər mərkəzləşdirilmiş formada, daha səmərəli görülməsin? Həmin ianələr vahid bir hesaba düşsün, hesabdan da şəffaf formada ehtiyacı olan insanlara çatdırılsın. Bu, nə deməkdir?
Məsələn, hal-hazırda dövlət tərəfindən şəhid ailələrinin üzvlərinə, yaralı əsgərlərə, onların ailələrinə paket formasında yardımlar edilir – təyin olunmuş ödənişlər, maaşlar verilir. Amma elələri də var ki, onların məişət problemləri, səhhəti ilə bağlı problemləri, təhsil, kredit problemləri həmin paketlərdən kənar qalır. Deməli, bu cür problemləri individual qaydada qeydə almaq lazımdır. Yəni onları məlumat bazasına toplamaq və bir-bir yardım etmək zərurəti yaranır. Hazırda bu işlə Fondun əməkdaşları, ASAN xidmət könüllü və işçiləri məşğul olur. Fikir verin, onlar, üç həftə ərzində iki min beş yüzdən çox şəhid ailəsini artıq ziyarət ediblər, onların bütün problemlərini qeydə alıblar və məlumat bazasına daxil ediblər. Və bu problemlər bir-bir çözülür və çözüləcək.
“ASAN xidmət”in sədri Ülvi Mehdiyev İctimai Televiziyadakı çıxışında bütün bu məsələləri aydın izah etdi. Məsələn, şəhid ailələri və yaralıların neçə faizinin mənzil şəraiti hansı vəziyyətdədir, kimlərə hansı köməklik edilməlidir, orta yoxsa kosmetik təmirə ehtiyacları var, bəlkə kimlərsə məişət əşyası sarıdan korluq çəkir, – məsələn, soyuducu, ya da paltaryuyana ehtiyacı var. Yəni, məlumat bazası bu cür məqamları da ehtiva edir. Eynilə sağlamlıq, səhiyyə ilə bağlı problemlər də təcili, orta və planlı kateqoriyalarına bölünərək bazaya daxil edilib. Bundan başqa bank kreditləri, yaxud məişət əşyaları ilə bağlı kreditlər də nəzərə alınır və s.
Bildiyiniz kimi, Yaşat fondu üç əsas qrupla işləyir: şəhid ailələri, yaralı əsgər və zabitlər, qazilər. Əlbəttə, itkin düşənlərin ailələri də həmçinin. Hamısının problemləri kateqoriyalara bölünərək qeydiyyata salınır. Daha sonra toplanan ianələr həmin kateqoriyalar əsasında ünvanlarına çatdırılacaq. Bütün işlər sənədləşdiriləcək və məlumat bazasına daxil ediləcək. Tutaq ki, sabah siz fonda müəyyən məbləğ köçürmüsünüz. Bu zaman sizin orada kabinetiniz yaradılır və siz, köçürdüyünüz vəsaitin hansı kateqoriyalar üzrə kimlərə çatdırıldığını görə bilirsiniz. Hətta fakturalar da göstəriləcək – nə alınıb, nə verilibsə, hamısı son qəpiyinə qədər qeyd olunacaq. Yəni Fond bu qədər şəffaf işləyəcək. Çünki bu, son dərəcə ciddi və məsuliyyətli işdir. Məhz buna görə, prezident bu işi “ASAN xidmət”ə həvalə edib, çünki ASAN-ın əhali arasında nüfuzu böyükdür. Yeri gəlmişkən, “YAŞAT” fondu ilə əməkdaşlıq edən könüllülər arasında qazilər, əlillər, şəhidlərin ailə üzvləri də var. Çünki onlar bu işlə daha həvəslə məşğul olacaqlar. Fikrimcə, bu, həddindən artıq gözəl təşəbbüsdür, ən əsası isə, hər şey yüzdə yüz şəffaf olacaq.
O ki qaldı Şurada oturan himayəçilərə, onların işi bütün bu proseslərə nəzarət etməkdir. Biz hər ay toplaşacağıq və hər ay bizə vəsaitin hara və necə sərf olunduğu barədə məlumat veriləcək. Həmin ay ərzində biz başqa yerlərdən təcili həll olunmalı problemlərlə bağlı siqnallar alanda çalışacağıq ki, “ASAN xidmət”in könüllüləri həmin şəxslərlə birbaşa təmas quraraq məsələni araşdırsınlar. Məsələn, “YAŞAT” fondu, təxminən, bir aydır yaranıb. Bu müddət ərzində mənə bir neçə müxtəlif müraciətlər olub. Deyirlər ki, filan yerdə filankəsin halı pisdir, dərman almağa pulu yoxdur. Bu tip müraciətləri alanda mən bir şey xahiş eləyirəm: problemin konkret nədən ibarət olduğunu, sözügedən insanın telefon nömrəsi və ad-soyadını yazıb göndərin. İnanırsınız ki, çox vaxt konkret informasiya gəlmir? O müraciətlərin çoxu sosial şəbəkələrdə yayılan şayiələrə əsaslanır. Dəqiq məlumat tələb eləyəndə müraciət edən şəxs deyir ki, mən dəqiq bilmirəm, feysbukda oxumuşam. Belə şeylər bizə problem yaradır. Amma real, ciddi problemlərlə üzləşənlər də var və sadəcə bu barədə dəqiq məlumat əldə etməklə, onların problemlərini həll etmək mümkündür.
Perspektivdə “YAŞAT” bəzi istehsalçılarla da əməkdaşlıq ediləcək. Məsələn, hər hansı bir məhsulu alanda ödədiyiniz məbləğin müəyyən faizi “YAŞAT” fonduna yönləndiriləcək. Bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm: proqrama təhsil ödənişləri də daxil ediləcək.
Uzun sözün qısası, bu çox böyük və ciddi bir proqramdır. Mənə fondun himayəçilər şurasının üzvü olmaq təklif ediləndə birinci sualım o oldu ki, fond necə idarə ediləcək və işi nədən ibarət olacaq. Elə ki fondun hansı işləri görəcəyini və bu işlərlə kimlərin məşğul olacağını dedilər, çox sevindim və təklifi ürəklə qəbul elədim. Çünki bu, həqiqətən, xalq fondudur. Və onun konsepsiyası – YAŞATmaq – son dərəcə nəcib konsepsiyadır. Üstəlik, bu konsepsiyanın “ASAN xidmət” tərəfindən həyata keçirilməsi də birbaşa prezident tərəfindən təklif olunub. Odur ki, bu təşəbbüsün uğurlu olacağına heç bir şübhəm yoxdur. Hamımız bilirik ki, onun tərəfindən müəyyən bir təşəbbüs irəli sürüləndə və o təşəbbüs konkret bir qurum, xüsusən də, özünü doğrultmuş bir qurum tərəfindən reallaşdırılanda uğur qazanır. Himayəçilər Şurasında oturan hər kəsin işi – proqramın necə həyata keçirildiyinə nəzarət etmək, əgər imkan varsa, öz ideyaları, tənqidi qeydləri ilə prosesə müdaxilə etməkdir.
– Ayda bir dəfə toplanacağıq dediniz. Növbədənkənar iclaslar da nəzərdə tutulubmu?
– Əslində, son üç həftə ərzində iki dəfə görüşmüşük. Birincisi ümumi formatlı görüş idi, ikinci isə daha konkret idi –proqramın işi ilə bağlı son məlumatları aldıq. Fondun könüllüləri bu qədər qısa vaxt ərzində 1700-dən çox insana baş çəkmişdilər, indi isə bu rəqəm artıq 2500-ü keçib. Yəni bu, çox effektiv işləyən bir maşındır. Konkret mən sonucu görüşümüzdə postravmatik sindromla bağlı xüsusi proqram hazırlamağı, məhz bu psixoloji travmanın nəticələri ilə məşğul olan işçi qrupunun yaradılmasını təklif etdim. Şəhidlərin ailə üzvləri, yaralılar, qazilər, uşaqlar – hamısı bu qrupa salınmalıdır.
Burada, diaspora ilə görüşümüzdə mənə bizim tibb işçilərinin müharibədəki fəaliyyətindən danışdılar. Onların cəsarəti məni heyran etdi. Həm arxa, həm də cəbhə bölgəsindəki bütün tibb işçiləri ön xətdə olublar. Türkiyədəki gənc tələbələrimiz, həkimlərimiz gəlib cəbhəyə yollanıblar. Bu, o qədər də asan deyil. Çox ciddi yaralılar olub ki, onların müalicəsi bitib, artıq lazımi cərrahi əməliyyatlar edilib.
Mən Bakıda olmuş o həkimlərin, professorların xilas elədikləri hər əsgərə, sağaltdıqları hər yaralıya görə necə sevindiklərini, bunun onlar üçün nə demək olduğunu gördüm. Bunlar oyun deyildi, hamısı səmimi, ürəkdən edilirdi. Millətimizin bu cür səfərbər, həmrəy olduğunu heç vaxt görməmişdim. Həmişə düşünürdüm ki, biz hamımız ayrı-ayrılıqda, fərd olaraq yaxşı insanlarıq, amma birlikdə nəsə etmək bizdə alınmır. Ancaq son hadisələr göstərdi ki, bizdə birlik də alındı.
Odur ki, mən fərqli, mənfi xarakterli əhvalatlar eşidəndə məndə bir dissonans yaranır. Yardım məsələsində bir şeyə də diqqət yetirmək lazımdır: bizim yerlərdəki məmurlarımız operativ olmalıdırlar, belə hallara dərhal reaksiya verməlidilər. Hazırkı emosional post-müharibə dövründə ədalət hissi həddindən artıq güclənib. Bizim məmurlar bunun nə qədər vacib olduğunu anlamalıdırlar.
Onlara bunu demək, izah etmək lazımdır.
– Anlamayanları da cəzalandırmaq…
– Anlamayanlarla müvafiq orqanlar məşğul olmalıdır. Çünki o məmurlar belə davranmaqla vətəndaş qarşıdurması yaradırlar. İnsanlar emosional olaraq gərgindir, onların ədalətə haqları var, biz onları bundan məhrum edə bilmərik. Çünki onlar cəbhəyə gediblər, döyüşüblər. Bilmirəm, ola bilsin, hansısa qeyri-etik məqamlar, vəziyyətdən istifadə halları da var, amma bu, apriori olmamalıdır. Apriori olan odur ki, insanlarda “mənə qarşı ədalətsizlik edirlər və mən buna dərhal reaksiya verməliyəm” hissi var. Heç bir müharibə iştirakçısının, müharibə əlilinin heç nəyə ehtiyacı olmamalıdır, məmurlar buna imkan verməməlidir. Əgər verirlərsə, onlara qarşı inzibati tədbirlər görülməlidir. O cür davranışların inzibati nəticələri olmalıdır. Bu, çox vacibdir. Söhbət kiməsə daşpulu verməkdən, kiməsə filan qədər məbləğ ayırmaqdan getmir. Bunların hamısı aydındır, bunu dövlət edir. Sən özün – həmin yerli orqanın rəhbəri, peşəkar, icraçı olaraq həddindən artıq aktiv olmalısan. Əgər hardasa ədalətsizlik baş verirsə, maşına oturub birbaşa ora getməlisən, məsələni yerində araşdırmalısan və operartiv şəkildə həll etməlisən. Veteranların, müharibə iştirakçılarının ailə üzvlərinin unudulması halı dünyanın hər yerində var. Axı, biz onları ruhlandırırdıq, deyirdik ki, onları əllərimizin üstündə gəzdirəcəyik. Onda gəlin, sözümüzə əməl edək. “Fond yaradılıb deyə mən daha buna görə məsuliyyət daşımıram” – bu, arqument deyil.
– Razıyam. Müharibə dövründə Azərbaycan diasporasında müəyyən aktivlik müşahidə olunurdu – pis və ya yaxşı – başqa mövzudur. Bütün hallarda istər informasiya müharibəsi sahəsində olsun, istər hansısa vəsaitlərin toplanması – hər kəs əlindən gələni edirdi. Yəni diasporanın fəaliyyətini müsbət dəyərləndirə bilərik. Sonda isə Diaspora komitəsi tərəfindən bu prosesdə iştirak edənlərə az sayda medal və çox sayda təşəkkürnamələr verildi. Bu gün Avropa ölkələrində yaşayan bəzi həmvətənlərimiz həmin təşəkkürnamələri geri qaytarırlar, narazılıq edirlər. Kimsə təltifə daha çox layiq olanların heç nə almadığından narazıdır, kimsə quru təşəkkürnamədən daha artığını gözlədiyindən. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?
– Gəlin, xaricə köçmək və ordan öz ölkən üçün könüllü şəkildə nələrsə etmək konsepsiyasından başlayaq. Mən Danimarkaya köçəndən bir neçə ay sonra Bakıda 20 yanvar hadisələri baş verdi. Həmin vaxt mən bir qrup azərbaycanlını səfərbər elədim. O vaxt o azərbaycanlıların 99%-i İrandan gələnlər idi və bizi səmimi şəkildə dəstəkləyirdilər. Daha sonra türklərə müraciət etdik, çünki Danimarkada türklər çoxluq təşkil edirdi. Böyük bir aksiya keçirdik, pul yığdıq, təcili yardım üçün xeyli spris, tibbi ləvazimatlar göndərdik Azərbaycana. Bundan əlavə mənim bəzi görüşlərim oldu, baş verənlərlə bağlı qəzetlərə müsahibə, Danimarka televiziyasına 20 yanvar hadisələrindən videokadrlar verdim. Yeri gəlmişkən, bunu Danimarkada çox məşhur olan yəhudi mənşəli bir jurnalistin köməyilə etdim. Xocalı faciəsi baş verəndə də eyni şeyləri elədim. Amma bütün bunları eləyəndə heç vaxt düşünmürdüm ki, kimsə mənə nəsə verməlidir. Daha sonra bizim həkimlər Avropa Nevrologiya Akademiyasının xətti ilə nevrologiya üzrə bir proqrama qatılmaq istəyirdilər və mənə müraciət etmişdilər. Onların çoxu mənim laboratoriyalarımdan, qruplarımdan keçdi. Bütün bunları niyə sadalayıram? Mən bunları edərkən heç vaxt mükafatlandırılmaq barədə düşünməmişəm. Belə şeylər avtopilotda baş verir, ürəkdən gəlir. İnsan bunları ona görə eləyir ki, kökləri bu torpaqdadır, burada böyüyüb, bunu isə unutmaq olmaz, öz torpağını dəyərləndirmək lazımdır.
Qərəz, mən belə tərbiyə almışam, övladlarımı da belə tərbiyə eləmişəm. Müharibə zamanı gedən informasiya müharibəsində onlar ön sırada idilər. Amma heç birimiz bunu eləyəndə mükafat barədə düşünməmişik.
O ki qaldı Diaspora komitəsinin bunu görüb qiymətləndirməsinə, təbii ki, xoşdur, qürur verir. Yeri gəlmişkən, həmin görüşdə komitənin sədri beş-altı dəfə dedi ki, hamı layiq olduğunu alacaq, bu cür mükafatlar, təltifnamələrin davamı gələcək. Digər tərəfdən, əgər kimsə dövlətdən, hansısa dövlət orqanından narazıdırsa, təltifdən imtina edirsə, bu, onun şəxsi işidir. O ki qaldı diasporanın işindən narazılıq edən insanlara, bununla bağlı mənə müraciət ediləndə dedim ki, uşaqlar, narazılıqlarınızı yazın və vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün hansı konstruktiv addımlar atılmalı olduğunu bildirin. Bunu deyəndən sonra müraciət eləyənlərin heç biri geri qayıtmadı. Konkret olaraq problemləri göstərmək və onlardan çıxış yolları təklif etmək lazımdır. “Diaspora komitəsi və onunla bağlı olan hər şey pisdir” – demək doğru deyil. Əgər tənqid konstruktivdirsə, insanlar konkret nəsə təklif edirlərsə, başqa məsələ. Mən Avropada bir şeyi öyrəndim: istənilən təşkilatın, xüsusən də dövlət səviyyəsində fəaliyyət göstərən təşkilatın öz nüansları, öz bürokratiyası, öz spesifikası var. Onlarla hansısa münasibətlər qurmaq istəyəndə son dərəcə konstruktiv yanaşma sərgiləməlisən, onların yanına konkret təkliflə, təşəbbüslə gəlməlisən. Əgər təklifini mümkün hesab etsələr, onların formatına aid olsa, bunu reallaşdırırlar. Aid deyilsə, imtina edirlər. Bu struktur belə işləyir. Əgər nədənsə narazısansa, sözügedən komitədən kənarda öz diaspora fəaliyyətini qura bilərsən.
Diaspora komitəsi mənimlə bir alim, bir azərbaycanlı kimi görüşmək, danışmaq istəyəndə onlara heç vaxt yox deməmişəm. Başqa məsələlərdə imtina edə bilərdim, amma bunu vacib hesab edirdim, çünki nümunə olmaq, xaricdə uğur qazanmış azərbaycanlılarımızın olduğunu göstərmək istəyirdim. Amma sırf bu işlə məşğul olmağa vaxtım yoxdur. Bütün zamanını bu işə ayırmaq istəyən insanları isə alqışlayıram. Kovid dövründə mən diasporanın fəaliyyətinə diqqət yetirirdim, onlar çox fəal idilər. Mən onların tədbirlərinə bir qədər selektiv yanaşırdım, çünki kovidə görə özümün işim çox idi, amma anladığım qədərilə, diaspora tərəfindən kifayət qədər yaxşı məlumatlandırma aparılırdı. Bizim xaricdə işləyən həkimlərimiz, mütəxəssislərimiz kovidə də reaksiya verdilər, onlarla birlikdə oldular.
– Sonuncu sualım pandemiya ilə bağlı olacaq. Artıq bir neçə ölkə öz vaksinini hazırlayıb, amma bu məsələyə hələ də skeptik yanaşanlar var. Vaksinasiya ilə bağlı nə deyə bilərsiniz? Ümumiyyətlə, 2021-ci ildə bizi nə gözləyir, həyatımız nə vaxt normallaşacaq? Apokalipsis gözləməliyik, yoxsa hər şey yaxşı olacaq?
– Apokalipsisi unudun. Bundan söhbət belə gedə bilməz. Belə pandemiyalar tarixin müxtəlif dövlərində bir-neçə dəfə olub.
– Amma ÜST bizi qorxutmaq üçün əlindən gələni edir.
– Yox, yox, elə deyil. Gəlin, kovid virusundan baş verən ölümlərin sayına baxaq – hardasa 3% arasında dəyişir. Əgər bunu ispan qripindən ölüm sayı ilə müqayisə etsək, orda bu rəqəm hardasa 15-20% idi. Sadəcə Afrikanın bölgələrində yayılan və pandemiya yox, epidemiya olan Eboladan ölüm sayı 70%-ə qədər idi. Yəni biz bundan daha qorxunc pandemiyalar görmüşük.
Kovidin fərqi ondadır ki, onun yoluxuculuq payı çoxdur və qlobal dünyada çox sürətlə yayılır. Amma bir şeyə diqqət yetirin. Cənubi Koreya, Tayvan, hətta Çinin özü daha operativ tədbirlər gördülər, çünki ilk SARS epidemiyasından sonra hazırlıqlı idilər. Tayvanda bu proses xüsusilə uğurla həyata keçirildi. Avropada isə hər zaman bir düşüncə, arxayınlıq hakim olub: bizə heç vaxt gəlib çata bilməz, biz bundan kənardayıq, özəl qitəyik və s. Amma indi onlar da başa düşüblər ki, heç də özəl deyillər.
Yeri gəlmişkən, kovid Afrikada o qədər də çox yayılmayıb. Amma bu, o demək deyil ki, Afrikaya vaksinasiya aparmamalıyıq. Bu imkanı kasıb ölkələrə də yaratmaq lazımdır.
Avropaya qayıdası olsaq, onlar belə hallara alışmayıblar, ancaq gələcək üçün hazırlaşacaqlar. Hazırlığa isə elementar şeylər daxildir. Məsələn, pandemiyanın başlanğıcında mən Azərbaycana görə narahat olurdum, fikirləşirdim ki, burda, təxminən, İtaliyadakı kimi bir vəziyyət yaranacaq. Amma xoşbəxtlikdən belə olmadı. Ona görə ki, xüsusi qərargah yaradıldı. Bu qərargaha belə problemlərlə məşğul olan bütün vacib institutlar daxil edildi. Şəxsən mən, kovidlə bağlı konkret hallar bilirəm ki, xəstəxanada düzgün, Avropa standartlarına uyğun şəkildə və pulsuz həyata keçirilib. Çünki bu müalicə pulsuz həyata keçirilirdi. İndi bəzi şayiələr yayılır deyə, nə baş verdiyini demək mənim üçün çətindir, amma həmin anda hər şey normal idi.
Digər tərəfdən bizim insanlara elementar bir şeyi izah etmək kifayət qədər çətin idi. Söhbət dərmandan daha effektiv olan üç vasitədən gedir: yoluxmusansa, küçələrədə veyllənməməlisən, xəstə küçəyə çıxmamalıdır; ikinci, təbii ki, maskadır; üçüncü isə məsafə. Söhbət sadəcə növbədə məsafə gözləməkdən, bir-birindən aralı dayanmaqdan getmir. Söhbət sosial məsafədən gedir – yəni dostlarla, qohumlarla görüşləri azaltmaq, və bu yolla virusun yoluxmasını məhdudlaşdırmaq. Bu barədə hər gün danışılırdı və nədənsə insanlar bu çağırışlara lağ edirdilər. Məsələn, Danimarkada hamı bu çağırışlara adekvat reaksiya verdi. Bizdə isə ələ salırdılar. Halbuki bütün dünya təcrübəsi sadaladıqlarımın effektiv olduğunu göstərdi, bununla bağlı faktlar, konkret nəticələr var. Fikir verin: müharibə gedən müddətdə rəsmi mənbələrə çox böyük etibar vardı, gecə-gündüz oturub rəsmi xəbərləri gözləyirdik. Hətta düşmənlərimiz də deyirdilər ki, biz öz xəbərlərimizə yox, Azərbaycanın cəbhədən verdiyi xəbərlərə qulaq asmalıydıq. Çünki bu iş həm müdafiə nazirliyi, həm dövlət tərəfindən son dərəcə peşəkar səviyyədə aparılırdı. Bu peşəkarlıq artıq cəmiyyətin bütün institutlarına yayılmalıdır.
O ki qaldı vaksinlərə, Qərbdə bununla bağlı müxtəlif platformalar strategiyasını seçiblər. Yəni tək bir yox, bir neçə vaksin olacaq. Təbii ki, vaksinasiya könüllüdür. Yəni heç kimi peyvənd olunmağa məcbur etməyəcəklər. İlk sırada qocalar evləri, orada işləyən insanlar, sonra kovid xəstələri ilə bilavasitə təmasda olan tibb işçiləri olacaq, çünki onlar, necə deyərlər, cəbhənin ən ön xəttindədirlər. Bir də ən yüksək risk qrupuna daxil olan, 60 yaşdan yuxarı insanlar. Tədricən, bu proses daha gənc qruplara da tətbiq ediləcək. Kim peyvənd olunmaq istəyirsə, olunacaq. İlk mərhələdə altı ayın məlumatlarına malik olacağıq, sonra doqquz ay, bir il, il yarım üzrə məlumatlar gələcək. Aldığımız yeni elmi məlumatlar əsasında re-vaksinasiyanın vacib olub-olmadığına və hansı müddət ərzində həyata keçirilməli olduğuna qərar verəcəyik. Yeri gəlmişkən, kovid infeksiyası bir vacib faktı da yenidən isbatladı – elmi məlumatlarsız heç nə etmək mümkün deyil. Vaksin hazırlanmasının bu qədər uzun çəkməsinin səbəbi odur ki, ağlasığmaz sayda çox insan araşdırılıb, prosesi sürətləndirmək üçün həddindən böyük vəsait sərf olunmalıdır. Kovid ən çox iqtisadiyyata təsir edib. Hərçənd onun vurduğu zərər Böyük Depressiya dövrünün iqtisadi nəticələrinə heç yaxın da düşmür. Buna görə də bəzi ölkələrdə inkişaf müşahidə olunur.
Odur ki, biz bu vəziyyətdən çıxacağıq. 2021-ci il hibrid il olacaq. Vaksinasiya proqramı həyata keçiriləcək, təbii ki, müəyyən miqdar insan təkrar xəstələnəcək və s. Zənnimcə, həyatımız normal məcrasına 2022-ci ildə qayıdacaq. Təbii ki, gələcəkdə də belə pandemiyalar olacaq. Sadəcə onlara hazır olmaq, təbdir görmək lazımdır. Niyə Tayvanda pandemiya başlayandan bəri cəmi yeddi ölüm halı olub? Çünki onlar hazır idilər. Öz tədbirlərini ləğv etmirlər, hər şey öz normal axarı ilə gedir. Amma orda çox güclü nəzarət var. Bəli, demokratik ölkədir, ancaq orda yoluxanların tapılması, qeydiyyatı patoloji səviyyədə dəqiq aparılır. Biz də eyni şeyi etməliyik. Bizdə də buna çalışırlar. Dövlət qısa müddət ərzində elektron sistem, sms sistemi qurub. Sən kovid testinin cavabını sms-lə alırsan, qeydiyyata salınırsan, sənə xəbərdarlıq gəlir ki, bayıra çıxmaq olmaz, amma sən yenə də çıxırsan.
– Bu, artıq mentalitet məsələsidir?
– Hər nədirsə dəyişməlidir. Düşünürəm ki, bu, tədricən, dəyişəcək. Odur ki, mən gələcəyə son dərəcə optimist baxıram. Məndə heç bir fatalizm, dünyanın sonunun gəldiyi hissi yoxdur. Biz yavaş-yavaş bu situsiyadan çıxacağıq. Vaksinasiya ilə bağlı bir şeyi də demək istəyirəm. Guya genimizi dəyişdirəcəklər, çip taxacaqlar və s. kimi şayiələr gəzir. Bunların hamısı konspirologiyadır, infantilizmdir. Hansısa məhsullarla əlli-altmış milyon insanın genlərini dəyişdirmək mümkün deyil. Digər məsələ isə vaksinlərin rəqabətidir. Mən hesab edirəm ki, insanların seçim imkanı olmalıdır, bir vaksinin monopoliyası yaxşı hal deyil. Amerika da, Avropa da bu istiqamətdə irəliləyir – rəqabətliliyə çox ciddi diqqət yetirilməlidir.
Gələcəkdə biz iqlim məsələsi ilə çox ciddi şəkildə məşğul olmalıyıq. Bu, təkcə Azərbaycana aid deyil. Ona görə də, düşünürəm ki, məsələn, bizim insanlar Dağlıq Qarabağa qayıdandan sonra orada uzunmüddətli, ağıllı, gələcəyi, iqlimi və s. nəzərə alan qərarlara əsaslanan layihələr həyata keçirmək lazımdır. Bizim resurslarla – mən pulu nəzərdə tuturam- bunu edə bilərik.
Söhbətləşdi: Ələkbər Əliyev
